कुठले काम? कुठे करायचे? आणि कसे करायचे? हे निर्णय स्त्रिया स्वतःच घेतात तेव्हा त्या कामातून येणारे यशअपयशअनुभवण्याची हिंमत त्यांना येते. तेव्हाच स्त्रीला खऱ्या अर्थाने स्वतःची ओळख पटली असे म्हणता येते.
महाराष्ट्रात ८०-९० दशकात बचतगटांचा महापूर आला होता. कुठल्याही सामाजिक संस्थेला ‘तुम्ही काय करता?’ हा प्रश्न विचारला की ठरलेले उत्तर असायचे – ‘आम्ही बचत गट चालवतो.’ पुढे तर अशा महिला संस्थांच्या किंवा एकूणच सामाजिक संस्थांच्या एकत्र बैठकीत कोणाची किती बचत जमा होते हे सांगण्याची चढाओढ असायची. दहा वर्ष गट चालवले गेले. लाखो रुपयांची उलाढाल झाली. पण आता पुढे काय? हा प्रश्न घेऊनच विसावं शतक सुरू झालं.
स्त्रियांचा आत्मविश्वास जागृत करण्यासाठी आणि त्यांना स्वतःची ओळख निर्माण करता यावी यासाठी एक चळवळ उभी रहावी अशी संकल्पना बचत गट निर्माण करणाऱ्या लोकांनी मांडली होती. त्यामुळेच बचत गट या संकल्पनेचे मूळ नाव हे सेल्फहेल्पग्रुप म्हणजेच स्वयंसहाय्यता गट असे होते. स्त्रियांना मदत लागली तर ती घेण्यासाठी आणि गटातल्या इतरांनाही आपल्यासारखीच मदत लागते तेव्हा ती पुरवण्यासाठी एकत्र आलेल्या महिलांचा हा समूह होता. एकमेकांना मदत करण्यासाठीच महिलांनी जाणिवपूर्वक एकत्र यावं यासाठी तयार केलेली ही संकल्पना आहे, असंही म्हणता येईल. एकत्र यायचं काही कारण हवं आणि ते कारण देण्यासाठी बचत हा मार्ग निवडला. पण प्रत्यक्ष फिल्डमध्ये काम करणाऱ्या कार्यकर्त्यांपर्यंत ही संकल्पना येईस्तोवर त्याच्या मागचा सगळा विचार गळून पडला आणि ‘बचत’गट एवढेच टिकले. काही ठिकाणी जाणिवपूर्वक तेवढेच पुढे झिरपवले गेले. महाराष्ट्रात शेकडो बचत गट निर्माण झाले. गंमत म्हणजे महाराष्ट्रातील स्त्रियांची संख्या नसेल तितकी बचत गटांच्या सदस्यांची संख्या भरू लागली. कारण एक स्त्री दोन-तीन गटाची सदस्य असायची. स्त्रियांना स्वतःची ओळख निर्माण करता यायला व्हावी असा स्त्रीवादी विचार नव्हता तिथंही शेकडो गट निर्माण झाले. त्यांचे पैसे जिल्ह्याच्या मध्यवर्ती सहकारी बँकेत भरले जात होते. देशाच्या पातळीवर बचटगटांनी बँकेत ठेवलेले पैसे आणि बँकांनी त्यांना दिलेले कर्ज यांचे फारच व्यस्त प्रमाण होते.
बचत गटांच्या संचालक मंडळात कायद्याची गरज म्हणून नावापुरत्या स्त्रिया होत्या. प्रत्यक्षात त्यांना काही अधिकार नव्हते. त्यांनाच काय तर गटातल्या बायकांनाही काही अधिकार नव्हते. काही ठिकाणी तर बॅंकेच्या अंतर्गत राजकारणाच्या कुरघोडीमुळे त्या बुडाल्या. याचा फटका गरीब स्त्रियांना बसला. स्वतःच्या पोटाला चिमटा काढून पै-पै जोडलेल्या स्त्रियांना याचा फार त्रास झाला.
पण जिथे बचत गटाचा मूळ हेतू साध्य होत होता, तिथे अशी परिस्थिती नव्हती. स्त्रियांना स्वतःची ओळख निर्माण करता यावी, त्यांच्यातला भगिनीभाव जागा व्हावा आणि स्वतःकडे त्यांना माणूस म्हणून पाहता यावे यासाठी जिथे स्त्रियांचे एकत्रीकरण केले गेले तिथे बचत गट असे नाव न देता स्वयंसहायतागट असेच नाव दिले गेले. तिथल्या स्त्रियांच्या मनावरही हेच बिंबवले गेले. नेमक्या कोणत्या प्रकारच्या कामातून स्त्रिया आपली ओळख निर्माण करू शकतात याचा सारासार विचार अशा गटात झाला. त्यातलीच एक म्हणजे पुण्याच्या आंबेगाव तालुक्यातील यशवर्धिनी ग्रामीण महिला स्वयंसिद्ध संघ संस्था!
या संस्थेला भेट द्यायला मी तिथे पोहोचले तेव्हा त्यांची बैठक सुरू होती. २५-३० महिलांचा गट पण बैठक अतिशय शिस्तबद्धपणे चालली होती. दोनपेक्षा जास्त स्त्रिया एकत्र बसू शकत नाही, राहू शकत नाही असा जाहिर अपप्रचार अनेक ठिकाणी केला जातो त्याला हे उत्तर आहे. गेली दहा वर्षे या सर्व स्त्रिया एकत्र काम करीत आहेत. निर्णय घेताना त्यांच्यात संवादाबरोबर कधी विसंवादही होतो. पण त्याचे रुपांतर अबोला, गटातून निघून जाणे, मनात राग धरणे अशा गोष्टींमध्ये होत नाही. याचे मुख्य कारण म्हणजे त्या नेमक्या कोण आहेत आणि कशासाठी एकत्र आल्या आहेत याची स्पष्ट कल्पना त्यांना आहे किंवा त्यांनी ती निर्माण केली आहे.
बचत जमा करण्यासाठी सगळ्यांनी हातभार लावायचा. त्यामुळे पैशांचे हिशेब सर्वांनाच आले पाहिजे अशी या गटाची शिकवण आहे. सगळ्याच स्त्रियांमधले विविध प्रकारचे नेतृत्वाचे गुण विकसित होण्यासाठी वाव देणे, गटाने व्यवसाय प्रशिक्षण घेणे, विविध ठिकाणी सहलीचे आयोजन करणे असे अनेक उपक्रम इथे चालतात. याचाच परिणाम म्हणून अनेक जणींना आपली ओळख नीट पटली आहे आणि ती त्यांना दुसऱ्यांसमोर मांडताही येते. त्या सर्व महिला पुरुषांनी आपला परिचय करुन देताना आवर्जून आपापल्या आईचे नाव सांगितले जे मला खूपच भावले.
यशवर्धिनी संघाच्या कामामुळे सरपंच झालेल्या लताताई यांना आत्तापर्यंत दोन पुरस्कार मिळालेले आहेत. ते दोन्ही पुरस्कार त्यांनी आपल्या संघाच्या सर्व सहकाऱ्यांसोबत वाटून घेतले आहेत. ज्या व्यक्ती किंवा संस्थांनी त्यांना सुरूवातीला मदत केली त्या व्यक्ती किंवा संस्था यांच्या सगळ्या कामाचे श्रेय स्वत:च घेऊ लागल्या तेव्हा या बाया रडत बसल्या नाहीत; काम सोडूनही दिले नाही किंवा त्यागमूर्तीही बनल्या नाहीत. आपल्याच संस्थेत आपल्याला आपले हक्क आणि अधिकार पूर्णपणे वापरता येत नाहीत असं लक्षात आल्यावर त्यांनी एकजुटीने निर्णय घेऊन लढा देण्याचे ठरवले. त्यांनी त्या व्यक्तींचा आणि संस्थेचा आदर ठेवत स्वतःच्या कामाचे अस्तित्व आणि आपले स्वतःचेही अस्तित्व सिद्ध केले, टिकवले आणि संस्थेच्या कामावर त्याचा परिणाम होऊ न देता संस्था फुलवली. स्वत:ची ओळख पटलेल्या स्त्रिया अधिक संवेदनशील, सक्रीय, नाविन्यपूर्ण पद्धतीने करतात आणि त्यांचे अंतर्गत संबंध अधिक घट्ट होतात याचे हे उदाहरण म्हणून या संघाची आवर्जून ओळख करून द्यावीशी वाटली !