अवघड जागचं दुखणं (fistula, piles, fissure)

मी तेव्हा मेडिकलच्या दुसऱ्या वर्षाला होते. माझी आई नोकरी करायची त्यामुळे मी घरी यायचे तेव्हा घरात नसायची. पण त्या दिवशी मी आले आणि काही वेळाने बाबांचा फोन आला, आईचे पाईल्सचे ऑपरेशन झालंय आणि ती केईएम (KEM) मध्ये आहे. उद्या घरी येईल. सकाळी माझ्या मावस बहिणीबरोबर ती हॉस्पिटलमध्ये जाणार होती. त्या काळात मोबाईल फोन नसल्याने मी तिथेच असूनही मला कळवता आले नव्हते. मी दुसऱ्या दिवशी आईला भेटले. तिचा केस पेपर वाचला तेव्हा समजले की तिला ऍनल फिशर होता, पाईल्स नव्हत्या. त्यासाठी तिच्या गुदद्वाराच्या तोंडाशी असलेल्या स्नायूंची घट्ट रिंग तोडली होती. त्यामुळे ह्यापुढे तिला जेव्हा मल विसर्जन करण्याचे वेग येतील तेव्हा ते थांबवता येणार नव्हते. हे नवरात्रात नऊ दिवस कडक उपास केल्याने झाले होते. माझ्या देखत सर्जन तिला खूप रागावले आणि ह्यापुढे सगळे उपास बंद असे तिच्याकडून त्यांनी वदवून घेतले. मी मेडिकलला गेल्यावर आषाढीकार्तिकी सकट सगळे उपास बंद केल्याचा आनंद मला तेव्हा झाला!

गुदमार्गाचे तीन आजार मूळव्याध, फिशर आणि फिस्टूला हे स्वतंत्र व वेगवेगळे आजार असले तरी ते मूळव्याध किंवा पाईल्स ह्या नावानेच ओळखले जातात. हे तिन्ही आजार स्त्रियांमध्ये मोठ्या प्रमाणात दिसून येतात. लाजेमुळे बायका सर्जनकडे न जाता लेडी डॉक्टरकडे जातात किंवा नुसते मला असं होतंय असं सांगून आयुर्वेदिक, निसर्गोपचार चिकित्सक किंवा अगदी केमिस्ट कडूनही औषधे आणून स्वत:च स्वत:वर उपचार करतात आणि खूप काळ त्रास सहन करतात. मात्र ह्या आजारांच्या मूळ कारणाकडे लक्ष न देता वरवरचे उपचार करत राहतात. त्यामुळे नंतर हे आजार गंभीर स्वरूप धारण करतात.

 
लक्षणे

• शौचानंतर रक्तस्त्राव – हे रक्त लालभडक रंगाचे असते.
• गुदद्वाराजवळ खाज
• गुदद्वाराजवळ बाहेर आलेला कोंब – हा कोंब शौचानंतर हाताने आत ढकलावा लागू शकतो
• शौचानंतर गुदद्वारातून चिकट स्त्राव येणे
• गुदद्वाराजवळ दुखणे, लाल होणे किंवा सूज येणे
• ऍनिमिया

आता आपण मूळव्याध, फिशर आणि फिस्टूला या तीनही मध्ये काय फरक आहे ते थोडक्यात समजून घेऊ या.

१. पाईल्स(piles) किंवा मूळव्याध

ह्यात गुदद्वाराच्या आतल्या आवरणाच्या रक्तवाहिन्या फुगतात. ह्या हाताला लागतात आणि मलामधून रक्त पडते.

२. फिस्टूला(fistula) किंवा भगेंद्र

ह्यात गुदद्वाराच्या आतील भाग आणि बाहेरची त्वचा ह्यात ऍबनॉर्मल कनेक्शन तयार होते. त्यातून पू बाहेर येतो.

३. फिशर(fissure)

ह्यात गुदमार्गाच्या आतल्या आवरणाला भेगा पडतात. मल विसर्जनाच्या आधी आणि नंतर प्रचंड दुखते. नंतर दिवसभरात हळूहळू दुखणे कमी होते. त्यामुळे शौचाला जाणे टाळले जाते आणि त्रास आणखी वाढतो.

आता थोडे विस्ताराने हे आजार समजून घेऊ या.

पाईल्स(piles) किंवा मूळव्याध

पाईल्सचे मुख्य कारण बद्धकोष्ठता हे आहे. मलविसर्जनाच्या वेळी जोर करावा लागल्याने पोटातील दाब वाढतो आणि रक्तवाहिन्या फुगतात. कारण त्यातील रक्त हृदयाकडे परत जात नाही. त्यांची आवरणे ताणली जाऊन जोर लावणे चालूच राहिले तर एक दिवस त्या फाटतात. त्यांनतर शौचावाटे (स्टूल मधून) रक्त जाऊ लागते. दुखत नसल्यामुळे खूप रक्त जाऊन ऍनिमिया होतो. त्यामुळे ऍनिमिया हे पहिले लक्षण असू शकते.
माझ्या वडिलांचे एक मित्र सांगत होते की माझे हिमोग्लोबिन खूप कमी होतंय. पुरुषांमध्ये ऍनिमिया असेल तर शौच (स्टूल) तपासावेच लागते. तर त्यांच्या स्टूल मधून रक्त जात होते. त्यांना सर्जन कडे पाठवले तर पाईल्स चे निदान झाले. नंतर त्यांचे ऑपरेशन झाले.
पाईल्सची आणखी कारणे म्हणजे स्थूलपणा, गर्भधारणा (प्रेग्नन्सी), आहारात तंतुमय पदार्थ कमी असणे, पाणी कमी पिणे आणि वार्धक्य ही आहेत.

फिस्टूला(fistula) किंवा भगेंद्र

ह्यामध्ये गुदद्वाराच्या आतील ग्रंथींना इन्फेक्शन होते. ह्याचे कारणही शौचाच्या वेळी जोर केल्याने मलाचे काही कण त्या ग्रंथीच्या नलिकेत जातात व तिचे तोंड बंद झाल्याने त्यातील स्राव साठून राहतो व त्यात जीवाणू (बॅक्टेरिया) वाढतात आणि पू तयार होतो. ह्याचे प्रमाण जास्त झाले की दाब वाढतो आणि हा पू त्वचेतून बाहेर येऊ लागतो. हे इन्फेक्शन मूत्रमार्गापर्यंत पोचून त्याचेही इन्फेक्शन होते. त्यामुळे मल मूत्र विसर्जनाच्या वेळी खूप दुखते. गुदद्वारातून रक्त, पू बाहेर येतो. त्याला घाण वास येतो. ताप, थकवा येतो.
म्हणजेच शौचाच्या वेळी जोर करणे आणि बद्धकोष्ठता ही मुख्य कारणे आहेत. मात्र ह्याची काही गंभीर कारणेही असू शकतात. उदा टी बी, कॅन्सर, मोठ्या आतड्यातील अल्सर वगैरे.

फिशर(fissure)

ह्यामध्ये गुदद्वाराच्या बाजूला आणि आतमधील आवरणास भेगा पडतात. त्या डोळ्यांनाही दिसतात. शौचाला खडा होत असेल तर त्यामुळे गुदद्वाराचे आवरण खरचटले जाऊन त्याला जखमा होतात. स्टूल मध्ये थोडेसे रक्त असते.
ह्यात शौचाच्या वेळी आणि नंतर प्रचंड दुखते. हे दुखणे रात्रीपर्यंत कमी होते. पुन्हा सकाळी दुखते.
ह्याचेही मुख्य कारण पाणी कमी पिणे, तंतुमय पदार्थ कमी खाणे व त्यामुळे होणारे बद्धकोष्ठ हे आहे.
प्रचंड दुखण्यामुळे डॉक्टरांचा सल्ला लौकर घेतला जातो पण सर्जन कडे जाण्यास टाळाटाळ केली जाते. ह्या जखमा खूप खोल झाल्यास इमर्जन्सी ऑपरेशन करावे लागते.
फिशर चे आणखी एक कारण गुदसंभोग हे सुद्धा आहे. पुरुष होमोसेक्शयूअल, ट्रान्स जेंडर ह्यांच्यामध्ये हे दिसून येते.

निदान
ह्या तीनही रोगांचे निदान गुदमार्गाची बोटाने तपासणी करून होते. आपण सर्जनकडे गेल्यावर ते आपल्याला एक कुशीवर आडवे पडून एक पाय पोटाजवळ घेण्यास सांगतात. नंतर बोटाने तो भाग 'बघतात'.
लाज, संकोच ह्या कारणांसाठी सर्जनकडे जाणे टाळू नये. लौकर समजल्यास तिन्ही रोग लगेच बरे होतात.

उपाय आणि प्रतिबंध

असे म्हणतात की शंभर कामे सोडून जेवून घ्यावे आणि हजार कामे सोडून शौचाला जावे. आपण जे कमावतो ते खरे तर पोट भरण्यासाठी असते. मात्र विशेषतः स्त्रिया स्वतःच्या जेवणाची खूपच आबाळ करत असतात. आणि हे आजार लौकर सांगितले जात नाहीत.  

१.आहारातील तंतुमय पदार्थ वाढवणे. किंवा फायबर असलेली औषधे घेणे.

२.पाणी आणि इतर पातळ पदार्थ जास्त घेणे.

३. परगेटिव्ह औषधे घेणे.

४.शौचाला जोर न करणे

५.नियमित व्यायाम आणि वजन कमी करणे.

साध्या उपायांनी पाईल्स बऱ्या झाल्या नाही तर शस्त्रक्रिया करावी लागते. त्यात अनेक मार्गांनी ह्या रक्तवाहिन्या बंद केल्या जातात. मात्र ऑपरेशन नंतर बद्धकोष्ठ होऊ नये म्हणून आधी सांगितलेले आहारविहारातील बदल करावेच लागतात. 
फिस्टूलाचे निदान झाल्यावर तो कुठून कुठपर्यंत आहे ते शोधण्यासाठी सोनोग्राफी, एनल स्कोपी, फिस्टूलोग्राफी वगैरे करावी लागते.ह्यावर शस्त्रक्रिया हाच उपाय आहे. 

फिस्टूला पूर्णपणे बाहेर काढला जातो. मात्र पुन्हा होऊ नये म्हणून वरील जीवनशैली चे बदल करावेच लागतात.

फिस्टूलावरील उपाय - हाय फायबर डाएट, सौम्य लॅक्झेटिव्ह, शौचाला जाणे न टाळणे, शौचाआधी आणि नंतर ऍनेस्थेटीक क्रीम लावणे, टब मध्ये गरम पाणी घेऊन त्यात बसणे व गुदद्वाराचा भाग शेकवणे आणि गरजेनुसार अँटिबायोटिक्स. जर जखमा खोल असतील तर ऑपरेशन करतात. ह्यात गुदद्वाराच्या स्नायूंची रिंग तोडतात ज्याने मल सहज बाहेर पडतो. पण त्यानंतर त्या व्यक्तीला शौच लागल्यास लगेच जावे लागते. अडवू शकत नाही.

ह्यावरून हे लक्षात येईल की आपण जे अन्न खातो त्यामुळे आपल्याला पोषण तर मिळाले पाहिजेच शिवाय त्यापासून योग्य प्रमाणात, मऊ स्टूल सुद्धा तयार झाले पाहिजे. तसेच मल विसर्जनाचे वेग येतात तेव्हा लगेच त्याचे विसर्जनही झाले पाहिजे.
स्त्रियांच्या खाण्याच्या आवडी, खाण्याचे प्रमाण, उपास तापास, स्वच्छतागृह उपलब्ध नसल्यामुळे किंवा कामाच्या घाईमुळे शौचाचे वेग जिरवणे, बैठे काम, व्यायामाचा अभाव ह्या सर्व कारणांनी स्त्रियांनामोठ्या प्रमाणात  हे आजार होतात. जर काही लक्षणे दिसली तर लौकरात लौकर जीवनशैलीत बदल करावा. आणि संकोच न करता डॉक्टरचा सल्ला घ्यावा. 

डॉ. मंजिरी मणेरीकर