रुपेरी पडद्यामागच्या स्त्रीया (भाग 4 )

रुपेरी पडद्याच्या मागे चित्रपट-निर्मितीचं एक खूप मोठं विश्व असतं. चित्रपटसृष्टी आणि स्त्रीया असा विचार करताना डोळ्याला सहज दिसणाऱ्या आणि लोभावणाऱ्या अभिनेत्री किंवा कानाला सहज ऐकू येणाऱ्या गायिका आठवतात. पण काहीजणींनी अभिनेत्री म्हणून कमाल सुरुवात केली असली तरी नंतर त्यांनी निर्मिती आणि दिग्दर्शन क्षेत्रातही योगदान दिले आहे. 

अभिनयाची बरीच मोठी कारकीर्द असलेल्या दुर्गाबाई खोटे यांनी दुर्गा खोटे प्रॉडक्शन ही कंपनी सुरू करून त्या द्वारे लघुपटांची निर्मितीही केली आहे. तसंच १९३६ सालातल्या 'अमरज्योती' या चित्रपटात सागरी चाच्यांच्या नायिकेचं काम करताना मराठी चित्रपटातले पहिले स्टंटही केले होते.
याची सुरवात अर्थातच फिअरलेस नादियानं केली. ती मूळची भारतीय नसली तरी तिचं भारतीय चित्रपटात मोठं योगदान आहे. नृत्य आणि कसरतीत पारंगत असलेली नादिया म्हणजे मेरी इव्हान्स ही सुद्धा अर्थार्जनासाठीच या क्षेत्रात आली. १९३३ सालातल्या 'लाल ए यमन' या चित्रपटासाठी ती स्टंट मास्टर होती .पुढे स्वतः पडद्यावर आली. फक्त अभिनेत्री म्हणून नव्हे तर स्टंट करणारी, पुरुषप्रधान समाजाला स्त्रीची क्षमता दाखवणारी भारतीय चित्रपटांतली पहिली स्त्री किंवा सुपर वुमन म्हणून. 

तिची कारकीर्द जे.बी.एच. वाडियांच्या कंपनीत बहरली. पुढे जेबींचा धाकटा भाऊ होमी यांच्याशी विवाह करण्याचं ठरवलं.परंतु होमींच्या आईचा अशा आंतरधर्मीय विवाहाला विरोध होता.तो मोडण्याचं धाडस या पडद्यावरच्या धाडसी स्त्रीनं केलं नाही. होमींच्या आईच्या मृत्यूनंतरच दोघं विवाहबद्ध झाले.
ज्यांची मराठी चित्रसृष्टीतली प्रतिमाच धाडसी आहे अशा सुषमा शिरोमणी यांचं नाव लक्षात घ्यावं लागेल. 

आज सर्वज्ञात असलेल्या आयटम नंबरची सुरवात मराठीत करणाऱ्या सुषमा शिरोमणींनी अभिनय, निर्मिती, दिग्दर्शन आणि चित्रसृष्टीतलं संस्थात्मक काम(इंडियन मोशन पिक्चर असोसिएशन) यावर आपली मोहोर उमटवली. हिंदीतही त्यांनी चित्रनिर्मिती, दिग्दर्शन केलं. 

स्मिता तळवलकर, तृप्ती भोईर, सुमित्रा भावे यांच्यासारख्या सातत्यानं मराठीतच निर्मिती-दिग्दर्शन करणाऱ्या पडद्यामागच्या स्त्रीयांची संख्या मात्र फारच कमी आहे. आता अभिनेत्री मृणमयी देशपांडेनीही दिग्दर्शनात दमदार पदार्पण केलं आहे. सई परांजपे, विजया मेहता यांच्यासारख्या मराठी नाटक दिग्दर्शित करणाऱ्या स्त्रीयासुद्धा हिंदी चित्रसृष्टीत उतरल्या.

एकूणच भारतीय चित्रसृष्टीत स्त्रीयांची कार्यक्षेत्रं विस्तारताहेत हे नक्की. एकता कपूर सारखी प्रसिद्ध अभिनेते जीतेंद्र यांची मुलगी अभिनेत्री न होता निर्माती होते. टीव्ही माध्यमाची नस ओळखून, त्यात य़शस्वी होऊन स्वतःची निर्मिती संस्था काढते आणि चित्रपट निर्मिती, वितरण आणि नव्यानं आलेलं इंटरनेटवरचं ओटीटी माध्यमही लीलया हाताळते आहे. एखाद्या भानू अथय्या 'गांधी' या आंतरराष्ट्रीय चित्रपटासाठी वेशभूषाकार होऊन भारताला पहिला ऑस्कर पुरस्कार मिळवून देताना दिसतात. सूनी तारापोरवाला सलाम बॉम्बे आणि डॉ.बाबासाहेब आंबेडकर सारख्या चित्रपटांसाठी दमदार स्क्रीन-प्ले लिहितात. सई परांजपे, कल्पना लाजमी, अपर्णासेन सारख्या कला आणि व्यवसाय यांचा मेळ घालणाऱ्या दिग्दर्शिका नव्यांना प्रेत्साहित करतात. 

एखादी मेघना गुलजार काळाच्या पुढे असलेला सरोगेट मदरहूड सारखा विषय घेऊन 'फिलहाल' चित्रपट दिग्दर्शित करते. अनुषा रिझवी कथा,पटकथा,दिग्दर्शनाची जबाबदारी घेऊन “पीपली लाईव्ह”सारखा समाजाला आरसा दाखवणारा चित्रपट करते. अलंक्रिता श्रीवास्तव,रीमा कागती, झोया अख्तर, जुही चतुर्वेदी यांच्या सारख्या पटकथा लेखन आणि दिग्दर्शन करणाऱ्यांमुळे चित्रपट सृष्टीतल्या विषय वैविध्याला चालना मिळाली आहे. स्त्रीयांच्या दृष्टिकोनातून नातेसंबंध, लैंगिकता, सौदर्य कल्पना यांच्याकडे बघण्याचा वेगळा दृष्टिकोन तयार होतो आहे. असं म्हटलं तर ते वावगं ठरणार नाही.
शर्मिष्टा रॉय सारखी कलादिग्दर्शिका 'बॉक्स ऑफिस हिट' चित्रपटांसाठीही 'कलात्मक' काम करते. ”हायवे” “तमाशा”, सारख्या वेगळ्या चित्रपटांचं कला दिग्दर्शन मानिनी मिश्रा करते. ’ट्रॅप्ड’ सारख्या हटके चित्रपटाचं काझ्विन डांगोर ही प्रॉडक्शन डिझाईन करते. रेणू सलूजा अल्प काळात चार राष्ट्रीय पुरस्कार मिळविणारी यशस्वी संकलक होते. त्यांच्या पावलावर पाऊल टाकून य़शा रामचंदानी “आर्टिकल फिफटीन” एडिट करते. सरोज खान,गीता कपूर,फराह खान सारख्या नृत्यदिग्दर्शिका होतात. एखादी हेतल देढिया इलेक्ट्रिसिटी आणि लायटिंग विभाग सांभाळते. 

बी आर विजयालक्ष्मी

बायकांना जड कॅमेरे वापरून काम करता येईल का अशी शंका व्यक्त करणाऱ्यांना बी आर विजयालक्ष्मी उत्तर देते. ऐशी ते नव्वदच्या दशकात त्या आशियातल्या पहिल्या महिला सिनेमॅटोग्राफर होतात आणि तमीळ चित्रपट सृष्टीत पाय रोवून पुढे पटकथा लेखन आणि दिग्दर्शनही करतात. ’एअरलिफ्ट’ चित्रपटाच्या सिनेमॅटोग्राफर प्रिया सेठ यांनी तर सिनेमॅटोग्राफर स्त्रीयांची संघटना बांधायचा प्रयत्नही केलाय. पण मोठ्या बजेटची कामं अजूनही स्त्रीयांना मिळत नाहीत असं त्यांचं म्हणणं आहे. आता छोट्या डिजिटल कॅमेऱ्यावर, मोबाईल फोनवरही चित्रपट बनू लागल्यामुळे अधिक स्त्रीया या क्षेत्रात येतात का बघावे लागेल.
ज्यांची नावं आपल्यासमोर येत नाहीत, त्यांची फारशी नोंदही होत नाही अशाही अनेक स्त्रीया चित्रपटसृष्टीत अनेक विभागात काम करताहेत. त्यांचा टक्का वाढतो आहे.तरीही आपलं काम करताना अजूनही वैयक्तिक, कौटुंबिक, व्यावसायिक पातळ्यांवर संघर्ष करताहेत. अनेक धोक्यांना पार करताना धडपडताहेत, पुन्हा उठताहेत, पुढे जाताहेत. #metoo च्या लाटेत चित्रपट सृष्टीतल्या काही स्त्रीयांनी आपापल्या कहाण्या उघड केल्या परंतु. एक इंडस्ट्री म्हणून पडद्यावरच्या आणि या पडद्या मागच्या, स्त्रीयांचं कार्यक्षेत्र अधिक सुरक्षित व्हावं असे संघटित प्रयत्न मात्र होताना दिसत नाहीत. आपल्या देशात इतरत्र आहे तशी परिस्थिती चित्रपट क्षेत्रातही आहेच. शूटिंगच्या ठिकाणची स्वच्छतागृहांची कमतरताही दूर झालेली नाही. हाताखालच्या पुरुषांबरोबर काम करताना अजूनही त्यांना इतर पुरुषांइतकी अथॉरिटी नेहमीच मिळत नाही. कामाच्या मोबदल्यातही तफावत आहे. हे या स्त्रीयांच्या मुलाखती इंटरनेटवरून शोधल्यास आढळते.
चित्रपट हे तंत्राधिष्टित, गटानं निर्मिती करायचं कला माध्यम आहे. त्यामुळे आपापल्या क्षेत्रात उंच भरारी घेण्यासाठी इतरांचा आधार लागतोच. तो मिळविताना अनेकींना इंडस्ट्रीतल्या, कुटुंबातल्या आणि एकूण समाजातल्या लिंगभेदभावामुळे त्रास होतो. आता अनेकींना कुटुंबाचा,जोडीदाराचा,सहकाऱ्यांचा,संघटनांचा आधारही मिळतो आहे. ही चांगली गोष्ट होते आहे.
नुसतं सुंदर दिसण्याच्या पलीकडे जाऊन चित्रपट सृष्टीतलं कुठलंही आव्हान या स्त्रीया पेलताहेत. आशय-विषय-मांडणी-तंत्रज्ञानाचा वापर या सगळ्याच प्रांतात मोलाची भर घालून चित्रपटसृष्टीचा चेहरा मोहरा बदलण्यात महत्वाचा वाटा उचलताहेत हे नक्कीच अभिमानास्पद आहे. भारतीय चित्रपट सृष्टीच्या निर्मितीचा मोठा आवाका आणि दीर्घ कार्यकाळ पाहता या आढाव्यात अनेक स्त्रीयांची नावं राहून गेली असणार. त्या सगळ्याच पडद्यामागच्या स्त्रीयांना रुपेरी सलाम!

सुषमा दातार

मास कम्युनिकेशन आणि चित्रपट

यांच्या निवृत्त व्याख्यात्या,

अभ्यासक आणि लेखिका