जेव्हा कोणीही व्यक्ती – ‘मी फेमिनिस्ट नाही!’ असं ठणकावून सांगते ; तेव्हा त्यांना असं का सांगावंसं वाटतं हे समजून घेणं स्वत:ला स्त्रीवादी मानणाऱ्या सर्वांसाठी आवश्यक आहे.
स्त्रीयांचे हक्क, स्त्रीपुरुष समता किंवा स्त्रीयांवर होणारे अत्याचार असे काही विषय चर्चेत आले की काही लोक हिरीरीने स्त्रियांची बाजू मांडतात, जितके लोक आपण ‘स्त्रीवादी’ असल्याचं आवर्जून सांगतात त्यापेक्षा कितीतरी मोठ्या संख्येने – ‘आपण स्त्रीवादी नसल्याचे’ सांगणारेही लोक असतात. काही लोक स्वत:ला ‘स्त्रीवादी’ म्हणवणारांची टर उडवतात, किंवा आता खरंतर पुरुषांनाच संरक्षणाची गरज आहे – असंही म्हणतात. यात बरेचदा पुरुषांची संख्या जास्त प्रमाणात असते. पुरुषांनी ‘स्त्रीवादी’ असण्याची अपेक्षा बहुतेक वेळा केलीही जात नाही.
पण सगळ्या स्त्रिया मात्र जन्मत:च ‘स्त्रीवादी’ असतात – अशी बऱ्याच जणांची समजूत असते. त्यामुळेच की काय स्त्रियांनाच - ‘मी स्त्रीवादी नाही’- असं सांगायची गरज पडत असावी! अनेक सेलिब्रिटीज्, यशस्वी महिला, कधीकधी सामाजिक कार्यकर्ते आणि काहीवेळा तर पूर्वी स्वत:ला स्त्रीवादी म्हणवणाऱ्या व्यक्तीदेखील पुढे येऊन आपण स्त्रीवादी नाही – असं सांगतात. काहीजणी स्त्रीवादी चळवळीमुळे स्त्रीयांना मिळालेल्या शिक्षण, नोकरी, सोयीस्कर कपडे वापरणे अशा सुविधांचा पुरेपूर फायदा घेत जगत असतात आणि तरीसुद्धा – आपण स्त्रीवादी नसल्याचा दावा करतात. काहींनी स्त्रीवादाची अनेक तत्त्व अंगीकरलेली असतात तरीदेखील त्यांना “स्त्रीवादी” हे लेबल नको असते. असे स्त्रीवादाला नाकारणाऱ्या व्यक्तींचे अनेक प्रकार पाहायला मिळतात.
स्त्रीवादाचे अनेक प्रकार आहेत आणि सर्व स्त्रिया एकजिनसी नाहीत असं स्त्रीवाद मानतो. तसाच हा स्त्रीवाद नाकारणारा गटही एकजिनसी नाही. त्यांचेही वेगवेगळे प्रकार दिसतात. जेव्हा कोणीही व्यक्ती – ‘मी फेमिनिस्ट नाही!’ असं ठणकावून सांगते; तेव्हा त्यांना असं का सांगावंसं वाटतं आणि त्यांचं म्हणणं काय आहे, हे समजून घेणं स्वत:ला स्त्रीवादी मानणाऱ्या आणि आग्रहाने सांगणाऱ्या सर्वांसाठी आवश्यक आहे.
यापैकी सर्वात पहिला वर्ग आहे उघड उघड स्त्रीवादाचा द्वेष करणारा आणि स्त्री-पुरुष असमान आहेत असंच मानणारा आणि पितृसत्तेची मूल्य दिमाखाने मिरवणारा आहे. या व्यवस्थेचे फायदे असलेला पुरुष पितृसत्तेची याची भलामण करणार यात आश्चर्य नाही! पण देव, धर्म यांच्या नावाखाली रूढ झालेल्या व्यवस्थेत काही स्त्रियादेखील म्हणतात – हो, मी लग्नानंतर माझ्या नवऱ्याचं नाव लावते, मुलं जन्माला घालते, घर सांभाळते, नोकरी करत नाही, पैसे कमावत नाही. मी धर्माने मला नेमून दिलेलं काम करते मी अजिबात स्त्रीवादी नाही आहे. असं म्हणणाऱ्या महिलांना बहुधा हिंसाचार आणि विषमतेचे फारसे चटके बसलेले नसतात.
दुसरा वर्ग आहे – ‘हे वाद वगैरे आपल्याला काही माहित नाही’ असं म्हणणारा. कोणत्याही ठराविक चौकटीत बसणं त्यांना आवडत नाही. ‘मी एक व्यक्ती आहे आणि मी या सगळ्या वादांच्या पलीकडे आहे. माझ्या क्षमता, माझी ताकद यांचा - मी स्त्री आहे याच्याशी काही संबध नाही. स्त्री आणि पुरुष यांच्याबद्दल विचार करण्यापेक्षा अनेक महत्वाची कामं आहेत आमच्या आयुष्यात!’ असं त्यांना वाटतं. अशा व्यक्तिवादी लोकांना सतत स्वत:ला समूहाशी जोडून घेणं किंवा आपली प्रगती अथवा अधोगती यामागे स्त्री असण्याचा संबंध आहे हे पटत नाही. तर काही सेलिब्रिटी म्हणतात – ‘मी एक स्वतंत्र आणि खंबीर महिला आहे पण मी स्त्रीवादी नाही. जन्माने मी स्त्री आहे म्हणून मी स्त्रीवादी असलंच पाहिजे असं काही आहे का?’ काही दिवसांपूर्वी करीना कपूर ने असेच विधान केले होते. मराठी साहित्यात स्त्रीयांच्या बाजूने प्रश्न मांडणार्‍या मेघना पेठे, विजया राजाध्यक्ष, अनुराधा पाटील, अरुणा ढेरे अशा अनेक लेखिका आवर्जून आपण ‘स्त्रीवादी’ नसल्याचे सांगतात.
स्त्रीवादाचे अनेक प्रकार आहेत आणि सर्व स्त्रिया एकजिनसी नाहीत असं स्त्रीवाद मानतो. तसाच हा स्त्रीवाद नाकारणारा गटही एकजिनसी नाही. त्यांचेही वेगवेगळे प्रकार दिसतात. जेव्हा कोणीही व्यक्ती – ‘मी फेमिनिस्ट नाही!’ असं ठणकावून सांगते; तेव्हा त्यांना असं का सांगावंसं वाटतं आणि त्यांचं म्हणणं काय आहे, हे समजून घेणं स्वत:ला स्त्रीवादी मानणाऱ्या आणि आग्रहाने सांगणाऱ्या सर्वांसाठी आवश्यक आहे.
यापैकी सर्वात पहिला वर्ग आहे उघड उघड स्त्रीवादाचा द्वेष करणारा आणि स्त्री-पुरुष असमान आहेत असंच मानणारा आणि पितृसत्तेची मूल्य दिमाखाने मिरवणारा आहे. या व्यवस्थेचे फायदे असलेला पुरुष पितृसत्तेची याची भलामण करणार यात आश्चर्य नाही! पण देव, धर्म यांच्या नावाखाली रूढ झालेल्या व्यवस्थेत काही स्त्रियादेखील म्हणतात – हो, मी लग्नानंतर माझ्या नवऱ्याचं नाव लावते, मुलं जन्माला घालते, घर सांभाळते, नोकरी करत नाही, पैसे कमावत नाही. मी धर्माने मला नेमून दिलेलं काम करते मी अजिबात स्त्रीवादी नाही आहे. असं म्हणणाऱ्या महिलांना बहुधा हिंसाचार आणि विषमतेचे फारसे चटके बसलेले नसतात.
दुसरा वर्ग आहे – ‘हे वाद वगैरे आपल्याला काही माहित नाही’ असं म्हणणारा. कोणत्याही ठराविक चौकटीत बसणं त्यांना आवडत नाही. ‘मी एक व्यक्ती आहे आणि मी या सगळ्या वादांच्या पलीकडे आहे. माझ्या क्षमता, माझी ताकद यांचा - मी स्त्री आहे याच्याशी काही संबध नाही. स्त्री आणि पुरुष यांच्याबद्दल विचार करण्यापेक्षा अनेक महत्वाची कामं आहेत आमच्या आयुष्यात!’ असं त्यांना वाटतं. अशा व्यक्तिवादी लोकांना सतत स्वत:ला समूहाशी जोडून घेणं किंवा आपली प्रगती अथवा अधोगती यामागे स्त्री असण्याचा संबंध आहे हे पटत नाही. तर काही सेलिब्रिटी म्हणतात – ‘मी एक स्वतंत्र आणि खंबीर महिला आहे पण मी स्त्रीवादी नाही. जन्माने मी स्त्री आहे म्हणून मी स्त्रीवादी असलंच पाहिजे असं काही आहे का?’ काही दिवसांपूर्वी करीना कपूर ने असेच विधान केले होते. मराठी साहित्यात स्त्रीयांच्या बाजूने प्रश्न मांडणार्‍या मेघना पेठे, विजया राजाध्यक्ष, अनुराधा पाटील, अरुणा ढेरे अशा अनेक लेखिका आवर्जून आपण ‘स्त्रीवादी’ नसल्याचे सांगतात.
तिसरा वर्ग आहे ज्यांना वाटतं की - कोणे एकेकाळी स्त्री-पुरुष विषमता होती; पण आता कुठे तशी परिस्थिती आहे? मुली शिकत आहेत, सर्व क्षेत्रात अग्रभागी आहेत. आता काय स्त्रीवादाची गरज आहे? स्त्रीयांना झुकतं माप देणं थांबवलं पाहिजे. स्त्रीवादाचं उद्दिष्ट सफल झालं असून आता समानता आलेली असताना पुन्हा स्त्रियाच बळी आहेत अशी ओरड करणं थांबवलं पाहिजे. महिलांनी ठरवलं तर त्या सक्षम होऊ शकतात. आता स्त्रीपुरुषात भेदभाव केलाच जात नाही. पुरुषानाही आयुष्यात खूप संघर्ष करावा लागतो. फक्त स्त्रीयांना समान वेतन नाही अशी ओरड चुकीची आहे. स्त्रीया स्वत:च अशी काम निवडतात त्यामुळे त्यांना पुरुषांपेक्षा कमी वेतन मिळतं! स्त्रीया किंवा पुरुष कोणालाही विशेष स्थान दिले जाऊ नये- असं त्यांचं म्हणणं असतं. काही जण म्हणतात, आता आपण लिंगभाव निरपेक्ष झालं पाहिजे. फक्त स्त्रीपुरुषांतच नव्हे तर सर्वलिंगभाव समानता झाली पाहिजे.
त्या पलीकडे जाऊन काहीजण म्हणतात मी समानतावादी आहे, मानवतावादी आहे म्हणून मी स्त्रीवादी नाही. सगळ्यांनी एकमेकांशी समजूतदारपणे वागलं की आपोआप समता येईल – अशी अनेकांची कल्पना असते. काहीजण म्हणतात लग्न, घटस्फोट, कौटुंबिक हिंसाचार या कायद्यामध्ये महिलांना धार्जिण्या तरतुदी केल्याने पुरुषांवरच अन्याय होतो आहे. कायद्यांच्या या तरतुदीचा महिला गैरवापर करत आहेत. त्यामुळे संसार उध्वस्त होत आहेत. अशा अनेक कारणांनी स्त्रीवाद या संकल्पनेला आणि स्त्रीवादी असण्याला विरोध होत आलेला आहे.
वर सांगितलेली बहुतांश कारणं काही महिलांनी २०१४ साली सोशल मीडियावर सुरू केलेल्या “विमेन अगेन्स्ट फेमिनिझम” ( स्त्री वादाविरुद्ध महिला) ह्या चळवळीतून पुढे आलेली आहेत. ही चळवळ सुरू करणाऱ्या व्यक्तीने ‘ट्रोलिंग’च्या भीतीमुळे स्वत:चं नाव जाहीर होऊ दिलं नव्हतं. पण या चळवळीत भाग घेणाऱ्या महिला टंब्लर, ट्विटर, फेसबुक अशा माध्यमावर हातातल्या पोस्टरवर आपल्याला स्त्रीवादाची का गरज नाही त्याची कारणं लिहिलेला स्वत:चा फोटो पोस्ट करत होत्या. ही मोहीम म्हणजे एकप्रकारे - हु नीड्स फेमिनिझम - या अभियानाला दिलेलं उत्तर होतं.
त्या पलीकडे जाऊन काहीजण म्हणतात मी समानतावादी आहे, मानवतावादी आहे म्हणून मी स्त्रीवादी नाही. सगळ्यांनी एकमेकांशी समजूतदारपणे वागलं की आपोआप समता येईल – अशी अनेकांची कल्पना असते. काहीजण म्हणतात लग्न, घटस्फोट, कौटुंबिक हिंसाचार या कायद्यामध्ये महिलांना धार्जिण्या तरतुदी केल्याने पुरुषांवरच अन्याय होतो आहे. कायद्यांच्या या तरतुदीचा महिला गैरवापर करत आहेत. त्यामुळे संसार उध्वस्त होत आहेत. अशा अनेक कारणांनी स्त्रीवाद या संकल्पनेला आणि स्त्रीवादी असण्याला विरोध होत आलेला आहे.
वर सांगितलेली बहुतांश कारणं काही महिलांनी २०१४ साली सोशल मीडियावर सुरू केलेल्या “विमेन अगेन्स्ट फेमिनिझम” ( स्त्री वादाविरुद्ध महिला) ह्या चळवळीतून पुढे आलेली आहेत. ही चळवळ सुरू करणाऱ्या व्यक्तीने ‘ट्रोलिंग’च्या भीतीमुळे स्वत:चं नाव जाहीर होऊ दिलं नव्हतं. पण या चळवळीत भाग घेणाऱ्या महिला टंब्लर, ट्विटर, फेसबुक अशा माध्यमावर हातातल्या पोस्टरवर आपल्याला स्त्रीवादाची का गरज नाही त्याची कारणं लिहिलेला स्वत:चा फोटो पोस्ट करत होत्या. ही मोहीम म्हणजे एकप्रकारे - हु नीड्स फेमिनिझम - या अभियानाला दिलेलं उत्तर होतं.
आपण आपल्यातले फरकच अधोरेखित करत राहिलो तर आपल्यात काय साम्य आहे हे कसं कळणार? आपल्याला एकमेकांपासून लांब नाहीतर एका मध्यावर येण्याची गरज आहे तरच आपण समानता स्थापन करू शकू. त्यासाठी स्त्रीवाद या शब्दापासून फारकत घेतली पाहिजे. कारण स्त्रीवाद हा फक्त स्त्री पुरुष एवढ्याबद्दल बोलतो. अनेक लैंगिक ओळखी असलेल्या समाजात आपल्याला जास्तीत जास्त समावेशक झालं पाहिजे. फक्त स्त्री पुरुषच नाही त्तर इतर लिंगओळखीना सामावून घेता आलं पाहिजे. प्रत्येक स्त्री आणि पुरुषाच्या त्यांच्या लिंगाशिवायही अनेक ओळखी असतात. आपल्याला समानता हवी असेल तर आपल्याला फक्त स्त्रिया नाहीतर सर्वांच्या झगड्याबद्दल बोललं पाहिजे आणि सर्वाना सोबत केली पाहिजे. सर्व लिंगभाव समानता झाली पाहिजे. पुरुषांमुळे समस्या निर्माण झाल्या असतील तर समस्यांच्या उत्तर शोधण्यासाठी त्यांना बरोबर घेणं आवश्यक आहे.
काहीजणी स्त्रीवादी चळवळीच्या विरुद्ध आहेत कारण या स्त्रीवादी चळवळीने स्वीकाराच्या नावाखाली आपली खरी ओळख हरवली आहे असं त्यांना वाटतं. त्यामुळे स्त्रीवाद हा आता बिनकामाची, नम्र, प्रभावहीन चळवळ होऊन राहिली आहे ती ‘जैसे थे’ वृत्तीला प्रश्न विचारात नाही म्हणून जेसा क्रिस्पीन यांनी अन्यायाची संपूर्ण व्यवस्था उलथून टाकणारा क्रांतिकारी जाहीरनामाच लिहिला आहे.
काहीजणी स्त्रीवादी चळवळीच्या विरुद्ध आहेत कारण या स्त्रीवादी चळवळीने स्वीकाराच्या नावाखाली आपली खरी ओळख हरवली आहे असं त्यांना वाटतं. त्यामुळे स्त्रीवाद हा आता बिनकामाची, नम्र, प्रभावहीन चळवळ होऊन राहिली आहे ती ‘जैसे थे’ वृत्तीला प्रश्न विचारात नाही म्हणून जेसा क्रिस्पीन यांनी अन्यायाची संपूर्ण व्यवस्था उलथून टाकणारा क्रांतिकारी जाहीरनामाच लिहिला आहे.
ती म्हणते - 
“गेल्या काही वर्षात स्त्रीवाद इतका बोथट झाला आहे कि त्याने आपली ओळख हरवली आहे. त्यामुळे स्वत:ला स्त्रीवादी म्हणवून घेण्यात काही अर्थ नाही. स्त्रीवाद सार्वत्रिक करण्याच्या नादात ते निष्प्रभ ठरला आहे. सर्व समाजाला बदलणं, रम्यतेला आव्हान देणं आणि जगण्याचे नवीन मार्ग शोधणं हे स्त्रीवादाकडून अपेक्षित होतं आज त्याला नगण्य स्वरूप प्राप्त झालं आहे. मी स्त्रीवादी आहे असं सांगितल्यावर जर मी एक निरुपद्रवी आणि निर्बल आहे हेच प्रतीत होत असेल तर स्त्रीवादाच हे लेबल मला नाकारावं लागेल!”
“गेल्या काही वर्षात स्त्रीवाद इतका बोथट झाला आहे कि त्याने आपली ओळख हरवली आहे. त्यामुळे स्वत:ला स्त्रीवादी म्हणवून घेण्यात काही अर्थ नाही. स्त्रीवाद सार्वत्रिक करण्याच्या नादात ते निष्प्रभ ठरला आहे. सर्व समाजाला बदलणं, रम्यतेला आव्हान देणं आणि जगण्याचे नवीन मार्ग शोधणं हे स्त्रीवादाकडून अपेक्षित होतं आज त्याला नगण्य स्वरूप प्राप्त झालं आहे. मी स्त्रीवादी आहे असं सांगितल्यावर जर मी एक निरुपद्रवी आणि निर्बल आहे हेच प्रतीत होत असेल तर स्त्रीवादाच हे लेबल मला नाकारावं लागेल!”