१९६० नंतरचे दशक जगभर चळवळीचे दशक ठरले. अमेरीकेतील ब्लॅक पॅंथर, युद्धविरोध, नागरी हक्कांच्या चळवळींप्रमाणेच विविध चळवळी सगळीकडे सुरू होत्या. अमेरीका असो की चीन सगळीकडेच तरूण रस्त्यावर होते. साहित्य, कला, सिनेमा सगळ्याच क्षेत्रात समांतर प्रवाह उभे राहात होते. सर्वत्र त्याचे स्वागतही होत होते. तरूणांमध्ये उत्साहाचे वारे वहात होते. चे गेव्हेरा, फिडल कॅस्ट्रो हे परिवर्तनाचे स्वप्न पाहणा-यांचे नायक बनले होते. महात्मा गांधीजींच्या विचाराने प्रेरीत झालेल्या नेल्सन मंडेलांची चळवळ, मंडेलांचा प्रदीर्घ तुरूंगवास जगभर चर्चेचा विषय होता. भारतातही या काळात लोकशाही समाजवादी आणि कम्युनिस्ट विचारधारा मानणा-या राजकीय गटांमध्ये तरूणांच्या विविध संघटना स्थापन झाल्या. या देशातील फुले, आंबेडकर, राजर्षी शाहू यांच्या विचारप्रणालीला जोडून घेवून परिवर्तनाचा नवा विचार निर्माण करण्याचा संघर्ष सुरू होता. डॉ. राममनोहर लोहियांनी १९५० पूर्वीपासूनच 'जात', 'स्ति्रयांची गुलामगिरी' यावर चिंतन सुरू केले होते. जातीसंस्था व स्त्रियांची गुलामगिरी हे भारतीय समाज व्यवस्थेचे पिंजरे आहेत. हे पिंजरे तोडल्याशिवाय समाजवाद अस्तित्वात येवू शकत नाही - अशी मांडणी डॉ.लोहियांनी केली होती.
लोहियांनी नरनारी समतेचा, जातीनिर्मूलनाचा विचार राजकीय पक्षाच्या कार्यक्रमाचा भाग बनवला होता. यातूनच 'पिछडा पावे सो मे साठ' आणि 'नारी के सहभाग बिना हर बदलाव अधूरा है' या घोषणांचा जन्म झाला. राजकारणाची दिशा काही प्रमाणात बदलली. जयप्रकाशजींच्या नेतृत्वातील संपूर्ण क्रांती आंदोलनात मोठ्या प्रमाणात तरूणांबरोबर तरूणीही सहभागी झाल्या.
पण कट्टर मार्क्सवादी 'वर्गविग्रह' कल्पनेवर ठाम होते. भारतातील कम्युनिस्ट पक्षांमधील विविध गटांवर रशिया, चीन, स्टॅलिन, माओ यांचा प्रभाव होता. तर या पक्षांमधील काही तरूणांना वर्गविग्रहात अडकलेला मार्क्सवाद अपुरा वाटत होता. पारंपारिक मार्क्सवादा पलिकडे जावून विचार झाला पाहिजे; जात-पितृसत्तेचा विचार झाला पाहिजे, स्त्रीदास्याची मांडणी करून उत्तर शोधली पाहिजे असा आग्रह होता मानवी शोषणाचे विविध संदर्भ भारताच्या परिस्थितीत शोधले पाहिजे असा त्यांचा आग्रह होता. मागोवा, शहाद्याची श्रमिक संघटना या गटांमध्ये तरूण सहभागी होत होते. मार्क्सवादाच्या परिघातील चर्चाविश्वाला धक्के बसत होते. लाल निशाण पक्ष, शेतकरी कामगार पक्ष, सत्यशोधक कम्युनिस्ट पक्ष असे विविध पक्ष निर्माण झाले. कॉ. शरद पाटील यांनी मार्क्स-फुले- आंबेडकरवाद 'माफुआ' अशी मांडणी केली.
१९६३ मध्ये गेल ओमवेट ही अमेरीका निवासी तरूणी पदव्युत्तर अभ्यासासाठीच्या शिष्यवृत्ती योजनेत भारतात आली. शिक्षण, संशोधनासाठी आलेली ही तरूणी श्रमिक मुक्ती दल, स्त्री मुक्ती संघर्ष समितीची कार्यकर्ती बनली. भारतीय नागरीक झाली. मागील आठवड्यात वयाच्या ८१ व्या वर्षी तिने जगाचा निरोप घेतला. १९४१ मध्ये अमेरीकेतील मिनीसोटा राज्यातील मीनिआपोलीस शहरात जन्मलेल्या गेल यांनी २०२१ मध्ये महाराष्ट्रातील, सांगली जिल्ह्यातील कासेगाव या गावात अखेरचा श्वास घेतला. १९६३ ते २०२१ हा गेल यांच्या आयुष्यातील बदलाचा कालखंड आहे. गेल ओमवेट यांच्या कार्यकर्तृत्वामुळे हा कालखंड व्यक्तीगत न राहता सामाजिक-राजकीय परिवर्तनाचा बनला आहे.
गेल एक विदुषी होत्या. त्यांचा अभ्यास ग्रंथालयाच्या चार भिंतीत अडकलेला नव्हता. त्यांनी निवडलेला अभ्यास विषयच मुळी महाराष्ट्रातील बहुजन समाजाशी बांधिलकी सांगणारा होता. 'वासाहतिक समाजातील सांस्कृतिक बंड - महाराष्ट्रातील ब्राम्हणेतर चळवळीचा अभ्यास' या विषयावरील संशोधनासाठी त्यांनी डॉ.एलिनोर झेलीएट यांचे मार्गदर्शन घेतले. विविध ग्रंथालय, संस्थांमधील दस्ताऐवज, पुस्तकांचा अभ्यास केला. ब्राम्हणेतर चळवळीचा वारसा सांगणा-या व्यक्तींना भेटल्या. कोल्हापूर, सातारा, सांगली, पुणे, मुंबई अशी भटकंती केली. डाव्या चळवळीतील कार्यकर्त्यांना भेटल्या. क्रांतिसिंह नाना पाटलांच्या प्रतिसरकार चळवळीचा अभ्यास करतांना गेल यांची इंदुताई पाटणकर या विद्रोही स्त्रीशी भेट झाली. इंदुताई बरोबर त्या गावोगाव फिरल्या. त्यांची मैत्रीही झाली. भारत पाटणकर आणि गेल यांची भेट त्यानंतर झाली. पुढे दोघांनी लग्न केले. मैत्री, प्रेम, विवाह, सहजीवनाचा प्रवास झाला. ब्राम्हणेतर चळवळीचा अभ्यास करता, करता गेल पाटणकर कुटुंबात पत्नी, सून म्हणून सहभागी झाल्या. ब्राम्हणेतर आणि सत्यशोधक चळवळीच्या वारस बनल्या.
लोहियांनी नरनारी समतेचा, जातीनिर्मूलनाचा विचार राजकीय पक्षाच्या कार्यक्रमाचा भाग बनवला होता. यातूनच 'पिछडा पावे सो मे साठ' आणि 'नारी के सहभाग बिना हर बदलाव अधूरा है' या घोषणांचा जन्म झाला. राजकारणाची दिशा काही प्रमाणात बदलली. जयप्रकाशजींच्या नेतृत्वातील संपूर्ण क्रांती आंदोलनात मोठ्या प्रमाणात तरूणांबरोबर तरूणीही सहभागी झाल्या.
पण कट्टर मार्क्सवादी 'वर्गविग्रह' कल्पनेवर ठाम होते. भारतातील कम्युनिस्ट पक्षांमधील विविध गटांवर रशिया, चीन, स्टॅलिन, माओ यांचा प्रभाव होता. तर या पक्षांमधील काही तरूणांना वर्गविग्रहात अडकलेला मार्क्सवाद अपुरा वाटत होता. पारंपारिक मार्क्सवादा पलिकडे जावून विचार झाला पाहिजे; जात-पितृसत्तेचा विचार झाला पाहिजे, स्त्रीदास्याची मांडणी करून उत्तर शोधली पाहिजे असा आग्रह होता मानवी शोषणाचे विविध संदर्भ भारताच्या परिस्थितीत शोधले पाहिजे असा त्यांचा आग्रह होता. मागोवा, शहाद्याची श्रमिक संघटना या गटांमध्ये तरूण सहभागी होत होते. मार्क्सवादाच्या परिघातील चर्चाविश्वाला धक्के बसत होते. लाल निशाण पक्ष, शेतकरी कामगार पक्ष, सत्यशोधक कम्युनिस्ट पक्ष असे विविध पक्ष निर्माण झाले. कॉ. शरद पाटील यांनी मार्क्स-फुले- आंबेडकरवाद 'माफुआ' अशी मांडणी केली.
गेल एक विदुषी होत्या. त्यांचा अभ्यास ग्रंथालयाच्या चार भिंतीत अडकलेला नव्हता. त्यांनी निवडलेला अभ्यास विषयच मुळी महाराष्ट्रातील बहुजन समाजाशी बांधिलकी सांगणारा होता. 'वासाहतिक समाजातील सांस्कृतिक बंड - महाराष्ट्रातील ब्राम्हणेतर चळवळीचा अभ्यास' या विषयावरील संशोधनासाठी त्यांनी डॉ.एलिनोर झेलीएट यांचे मार्गदर्शन घेतले. विविध ग्रंथालय, संस्थांमधील दस्ताऐवज, पुस्तकांचा अभ्यास केला. ब्राम्हणेतर चळवळीचा वारसा सांगणा-या व्यक्तींना भेटल्या. कोल्हापूर, सातारा, सांगली, पुणे, मुंबई अशी भटकंती केली. डाव्या चळवळीतील कार्यकर्त्यांना भेटल्या. क्रांतिसिंह नाना पाटलांच्या प्रतिसरकार चळवळीचा अभ्यास करतांना गेल यांची इंदुताई पाटणकर या विद्रोही स्त्रीशी भेट झाली. इंदुताई बरोबर त्या गावोगाव फिरल्या. त्यांची मैत्रीही झाली. भारत पाटणकर आणि गेल यांची भेट त्यानंतर झाली. पुढे दोघांनी लग्न केले. मैत्री, प्रेम, विवाह, सहजीवनाचा प्रवास झाला. ब्राम्हणेतर चळवळीचा अभ्यास करता, करता गेल पाटणकर कुटुंबात पत्नी, सून म्हणून सहभागी झाल्या. ब्राम्हणेतर आणि सत्यशोधक चळवळीच्या वारस बनल्या.
इंदुताई आणि गेल यांना एकत्रित आणि गेलला स्वतंत्र असं भेटण्याची संधी मला मिळाली. इंदुताई ज्येष्ठ होत्याच आणि गेलही माझ्या पिढीतल्या कार्यकर्त्यांपेक्षा वीस वर्षांनी मोठ्या होत्या. त्यांच्या विषयी माझ्या पिढीतील कार्यकर्त्यांना कुतुहल आणि आकर्षण होते. उंच आणि काहीसे धिप्पाड असे त्यांचे व्यक्तीत्व होते. इकॉनॉमीक पोलीटिकल विकली मधील त्यांचे काही लेख 'तात्पर्य' मासिकात आले होते. गेल ओमवेट पारंपारिक मार्क्सवादांच्या मर्यादा ओलांडत होत्या. भारतातील परिवर्तनवादी चळवळींनी जातीसंस्थेचा विचार करायलाच हवा असा त्यांचा आग्रह होता. जातिसंस्थेमुळे शोषणाचे स्तर ओळखणे मुश्कील होते. या शोषणात स्त्रीयांचे शोषण मिसळलेले आहे. ही गुंतागुंत समजून घ्यायला हवी अशी गेल यांची मांडणी होती. गेल आणि भारत यांचे भारतीय स्वातंत्र्य लढ्याविषयीचे आकलन पारंपारिक कम्युनिस्टांपेक्षा वेगळे होते. स्वातंत्र्यलढा हा साम्राज्यवादी विरोधी लढा होता. याचे भान मार्क्सवादी गटांना देण्याचे काम गेल आणि भारत पाटणकरांनी केले.
https://drive.google.com/drive/mobile/folders/181SfKTHfO6Rp7_k2qCUChGTs-SktXAJ2?fbclid=IwAR2VBYjkqyhWLvejM0GFMu9qgQd4tDoMAH_lxJY-QmFf55n4nllqtHqwxYo या लिंकवर त्यांचे विचार वाचता येतील.
अनेक शिबीरं, कार्यक्रम, विद्रोही साहित्य संमेलनात जावून गेल मांडणी करत होत्या. भाषा, प्रदेश, संस्कृती असे सर्व भेद त्यांनी ओलांडले होते. मराठी, हिंदी भाषा शिकल्या. ग्रामीण भागात फिरतांना सर्व गैरसोयी आंनदाने स्वीकारल्या. कधीही तक्रार केली नाही. या विदुषीचे वैशिष्ट्य म्हणजे वागण्या-बोलण्यातील सहजता आणि साधेपणा. त्यामुळे त्यांच्याशी बोलतांना समोरच्यावर त्यांच्या विद्वत्तेचे कधीही दडपण येत नसे. मोकळा संवाद होत असे. त्या कायम हसत बोलत असत. गेल यांच्या या स्वभावामुळेच माझ्यासारख्या अनेक कार्यकर्त्यांशी त्यांची मैत्री झाली.
अॅड . निशा शिवूरकर
संगमनेर
Tags
आदरांजली