मला माझ्या भारतीय असण्याची लाज वाटत नाही आणि स्त्री असण्याची तर अजिबातच नाही.
अमेरिकेत सत्तावीस वर्षांपेक्षा अधिक काळ घालवल्यानंतर माझी स्वत:ची अशी सांस्कृतिक आणि लिंगभाव ओळख तयार झाली आहे.
स्त्री असणं म्हणजे नेमकं काय असतं? स्त्री कशी असावी हे नियम कोण ठरवतं ? तिचे विचार, भावना काय असाव्या? तिने काय केलं पाहिजे? माझ्या पूर्ण आयुष्यात मला हे प्रश्न कधी पडले नाहीत, तरीही हे प्रश्न हाच माझ्या स्त्रीवादाचा गाभा आहे. अत्यंत पारंपारिक आणि पुराणमतवादी मराठी कुटुंबात जन्मल्यामुळे अगदी लहानपणापासून मुलीसाठी आखलेल्या अत्यंत बंदिस्त चाकोरीतच मला वावरावं लागत होतं. या अन्यायविरुद्ध सतत प्रश्न विचारत राहणं हा माझा स्थायीभाव झाला. समाज विशेषतः भारतीय समाज हा कसाही असला तरी समानता असलेला असू शकत नाही हा माझा समज पक्का झाला. मी जसजशी मोठी होत होते आणि पुढे १९९२ साली अमेरिकेत आल्यावर भारतीय समाजातला लिंगाधारित भेदभाव हा आणखी गडद जाणवत गेला.
१९९५ साली मी भारतात गेले असतान एका किशोरवयीन मुलीने मला विचारलं “अमेरिकेतलं तुला काय आवडतं? या प्रश्नाला ‘स्वातंत्र्य!’ हे तत्क्षणी माझं उत्तर होतं. हो, इथे मला समानतेसाठी माझं कुटुंब, सहकारी, समाज याच्याशी रोज झगडावं लागत नव्हतं. तरीही मी अमेरिकन समाजाचा भाग नाही ही भावना अनेक वर्ष मला छळत होती. मी या मातीतली नाही ही भावना मी स्त्री आहे यापेक्षाही भारतीय असल्याने जास्त आहे हे पदव्युत्तर शिक्षण घेत असताना माझ्या लक्षात आलं. माझा वर्ण, माझे उच्चार, माझे कपडे, माझं असलेलं सर्व काही मला इतर लोकांहून भिन्न आहोत हे ठसवत असे. स्वत:ला इतरांपेक्षा वेगळ समजणारी माणसं साहजिकच आपल्यासारखी वैशिष्ट्य असलेल्याच माणसात राहून स्वत:ला आणखी कोशात बंद करून घेतात. परंतु मी या पठडीची शिकार झाले नाही कारण भारतीय समाजही मला स्वत:ला आपलासा वाटायचा नाही. वेगवेगळ्या पारंपरिक पार्श्वभूमी असलेल्या व्यक्तींबरोबर माझी खूप घट्ट मैत्री झाली. माझी एक कॉकेशियन (युरोपियन वंशाची अमेरिकन) मैत्रीण आहे आमची भौगोलिक, कौटुंबिक पार्श्वभूमी, आमच्या कामाचं स्वरूप भिन्न असूनही तिची आणि माझी घनिष्ट मैत्री झाली आणि ती कायम आहे. माझ्या मैत्रीत मी भारतीय असण्याचा काही प्रभाव पडत नाही. मी भारतीय असणं हा माझा एक भाग असला तरी आमच्या मैत्रीत अ-भारतीय मित्रांनी काही फरक करावा इतकं ते माझं वैशिष्ट्य ठरत नाही.
एक स्त्री म्हणून सगळीकडच्या बायकांबरोबर मी सहज जोडली जाते हे वैश्विक सत्य आहे. साठीच्या उंबरठ्यावर असलेल्या माझ्या कॉकेशियन बॉसबरोबर गप्पा मारत असताना दोघींना सूर्यास्तानंतर अंधाऱ्या पार्किंग लॉटमध्ये जावं लागलं तर खूप अस्वस्थ वाटतं हा अनुभव दोघींसाठी सारखाच असतो. त्यावेळी आमचा वर्ण काय आहे याने काही फरक पडत नाही अंधाऱ्या पार्किंगमध्ये बाई एकटी असण्याचा अनुभव हा आम्हा दोघींना जोडणारा समान धागा आहे. मला खात्री आहे सगळीकडच्या बहुतांश स्त्रिया माझी ही भीती समजू शकतात. स्त्री म्हणून आपल्यात फरक करणाऱ्या वैशिष्ट्यांपेक्षा आपल्याला जोडणाऱ्या गोष्टी जास्त आहेत यावर माझा पूर्ण विश्वास आहे.
अमेरिकेतल्या सध्याच्या राजकीय वातावरणात स्त्री म्हणून मला भीती वाटते आणि माझ्या वर्णामुळे ती आणखी वाढते. ट्रम्प प्रशासनाच्या प्रत्येक धोरण बदलामुळे स्त्रीवादी चळवळ किमान ५० वर्ष मागे ढकलली जात आहे. व्हिक्टोरिया वुडहॉल, ग्लोरिया स्टेनमॅन यांच्यासारख्या दिग्गज महिलांच्या परिश्रमातून उभी राहिलेली, अमेरिकेतली १५० वर्षांचा देदीप्यमान इतिहास असलेली स्त्रीवादी चळवळ या प्रशासनाचे सर्व हल्ले पचवेल असा मला दृढ विश्वास आहे.
अमेरिकेत राहाणारी भारतीय स्त्री म्हणून आलेल्या अनुभवाने माझे डोळेच उघडले. कौटुंबिक हिंसा करणाऱ्यांचे समुपदेशन करण्याच्या एक वर्षाच्या प्रकल्पावर समुपदेशक म्हणून काम करत असताना मला अनेक भारतीय पुरुषांबरोबर बोलण्याचा प्रसंग आला, माझ्या गोऱ्या अमेरिकन सहकाऱ्यांपेक्षा माझ्याशी त्यांचं वागणं वेगळं असायचं. माझ्या वर्गात ते मला आडवे प्रश्न विचारायचे, मी त्यांना प्रश्न विचारल्यावर माझा अपमान करायचे, माझ्याबद्दल असलेला त्यांचा दुस्वास त्यांच्या शरीरबोलीतून प्रतीत व्हायचा. मी भारतीय आणि स्त्री असणं या दोन कारणांमुळे ते माझ्याशी असं वागतात हे मला कळत होतं. मला आठवतंय एका पंजाबी पुरुषाने त्याच्या बायकोला मारल्यामुळे शेजाऱ्यांनी पोलिसात तक्रार केली आणि त्याला पोलिसांनी अटक केली. माझ्या समुपदेशन वर्गात बसायला नाखूष असणं हे नेहमीचच होतं. पण भारतात स्त्रियांना पुरुषांच्या समान वागणूक मिळते या त्याच्या ठाम मताला मी आक्षेप घेतल्यावर तो आक्रमक झाला. त्याने माझ्याशी वाद घातला त्याच्या आई वडिलांच्या लग्नाच्यावेळीही (जे तेव्हा सत्तरीत होते) भारतात स्त्री-पुरुष असमानता नव्हती असं तो म्हणाला. अशा तऱ्हेने पूर्ण कचाट्यात सापडल्यावर मी त्याला विचारलं, स्त्री पुरुष समान आहेत अशा संस्कारात वाढूनही बायकोवर केलेल्या हिंसेचं तू कसं समर्थन करतोस? यावर त्याच्याकडे उत्तर नव्हतं त्यामुळे त्याला माझा आणखी राग आला. हा काही एकमेव अनुभव नव्हता. यावरून भारतीय संस्कृतीच स्त्रियांना कमी लेखते हे नाकारण्यासाठी भारतीय पुरुष कोणत्या थराला जाऊ शकतात एव्हढच या उदाहरणावरून कळतं. आजचा भारत कदाचित वेगळया मार्गावरून चालला असेल, पूर्वी नाकारलेल्या अनेक संधींचा आज स्त्रियांना लाभ मिळत आहे, तरीही स्त्रियांवर सातत्याने होणाऱ्या हिंसेचे भयंकर प्रसंग पाहिल्यावर आपल्याला प्रश्न पडतो, अजून किती पल्ला गाठायचा आहे?
अमेरिकेत सत्तावीस वर्षांपेक्षा अधिक काळ घालवल्यानंतर माझी स्वत:ची अशी सांस्कृतिक आणि लिंगभाव ओळख तयार झाली आहे. मला माझ्या भारतीय असण्याची लाज वाटत नाही आणि स्त्री असण्याची तर अजिबातच नाही. इतक्या वर्षात इथला भारतीय समाज हा सामाजिक न्यायाचं तत्व जपणारा आणि शांतताप्रिय समाज असून स्थिर आणि प्रगतीशील आहे हे सिद्ध करण्यात सफल झाला आहे. कदाचित ‘बे एरिया’त रहात असल्यामुळेही माझी अशी धारणा झाली असण्याची शक्यता आहे. पण हा अमेरिकेमधील फक्त एक भाग झाला. इथे युरोपियन अमेरिकन लोकांची संख्या एवढी नाही आणि भरपूर सांकृतिक वैविध्य आहे त्यातही बहुसंख्य भारतीय आहेत.
मी शिक्षणक्षेत्रात काम करते. एक भारतीय स्त्री म्हणून इथे मला जो भेदभाव अनुभवायला मिळतो,तो अप्रत्यक्ष असला तरी त्याचं लक्ष्य मीच असते! माझी एक माजी सहकारी ( माध्यमिक शाळेतली सह शिक्षिका) ६ वीतल्या विद्यार्थ्याच्या भारतीय पालकांबरोबर घमासान चर्चा केल्यानंतर मला . म्हणाली, “भारतीय पालकांशी बोलणं एव्हढ कठीण का असतं?’ आपण कुणाशी बोलतोय हे लक्षात आल्यावर वरमून म्हणाली ‘नाही म्हणजे आता जे पालक गेले त्यांच्याबद्दल बोलतेय.” मी तिला तिच्या सरळ सरळ वर्णद्वेषी शेऱ्याबद्दल काहीच बोलले नाही उलट तिला विचारलं तिला कधी कोणी चांगले भारतीय पालक भेटले आहेत का? तिने लगेच मी कशी इतर भारतीय पालकांहून वेगळी आहे हे सांगायला सुरुवात केली. या व्यक्तीचे भारतीयांबद्दल खूप पूर्वग्रह होते. ज्याचं माझ्या सुजाण पालकत्वाचं कौतुक करून ती समर्थन करू पाहत होती. दुर्दैवानं ती एकटीच अशी आहे असं नाही. वीस वर्षाहून अधिक वर्षं शिक्षणक्षेत्रात घालवल्यावर स्वत:च्या वर्णद्वेषी विचारांची कल्पना नसणारे अनेकजण मला भेटले. इथे बदल घडवायचा या उद्देशानेच मी शिक्षण हे माझं कार्यक्षेत्र निवडलं.
भारतीय पालक अमेरिकेत मुलांना कसे वाढवतात हे माझ्या अभारतीय सहकाऱ्यांसाठी मोठं कोडं असतं. कूपर्टीनो स्कूल या अत्यंत स्पर्धात्मक शाळेत मी गणित/ विज्ञान शिक्षिका म्हणून काम करते. आमच्या शाळेत बहुसंख्य मुलं भारतीय आहेत. भारतीय पालकांचं वर्तन मला माझ्या सहकारी शिक्षकांना सतत समजावून सांगावं लागतं. काही पालक मुलांना जरा जास्तच मोकळीक देतात. तर काही खूप कडक शिस्तीचे असतात, किंवा अनेक भारतीय आया जेवणाच्या सुट्टीत घरी केलेला डबा मुलांना का आणून देतात? माझ्या शाळेत मी एकच भारतीय शिक्षिका असल्याने मी भारतीय समाजाची तथाकथित तज्ञ झाली आहे!
पण मी कोणत्याही अंगाने भारतीय समाजाची तज्ञ नाही याची मला जाणीव आहे. भारतात लहानाची मोठी झाल्याचा अनुभव असल्याने त्याबाबतीत मात्र मी तज्ञ आहे. एक स्त्रीवादी स्त्री म्हणून भारतात राहणं एक आव्हान होतं. भारतीय समाजाचं पितृसत्ताक स्वरूप मला कधीच रुचलं नाही. अगदी आजही मी जेव्हा जेव्हा भारतात जाते, तेव्हा काही गोष्टी मला खूप खटकतात. नवीन पिढीची चळवळ समानतेच्या दिशेने आश्चर्यकारक वेगाने चालू आहे. मुलीच्या वागण्या बोलण्याबद्द्लचे जुने नियम गळून पडत असताना नवीन नियम तयार व्हायला पाहिजेत. या पोकळीतून स्त्री आणि पुरुष दोघेही स्वत:च वाट काढत आहेत. अर्थात हे फार मोजक्या लोकांचं वास्तव आहे. भारतात आजही अनेक स्त्रियांना त्यांचा आवाज मिळालेला नाही. एका बाजूला तरुण मुली आणि स्त्रिया आपले म्हणणे मांडत आहेत; त्याचवेळी रात्रीच्या वेळी घराबाहेर पडण्याची हिंमत केली म्हणून मुलीवर बलात्कार झाल्याचं वाचण्यात येतं. स्त्रीवादी चळवळीच्या बाबतीत भारतात विरोधाभासी चित्र दिसतं, ते मला स्पष्ट कळत नाही.
माझ्या वीस वर्षाच्या भाच्याबरोबर बोलताना त्याच्या मित्राच्या वडिलांनी त्याच्या घनिष्ट मित्राच्या होणाऱ्या बायकोला लग्नानंतर नोकरी करण्यास कशी मनाई केली हे सहजच सांगितलं. हे ऐकून मला धक्का बसलेला पाहून तो म्हणाला, “... पण मावशी, ती मुलगी इतकी त्रासदायक आहे ना!” ती त्रासदायक आहे म्हणून तिच्या भावी सासरच्या लोकांनी तिच्यावर निर्बंध घालावेत याचं समर्थन होऊ शकत नाही! बळी पडलेल्यांनाच दोषी ठरवण्याचा प्रघात दोन्ही समाजात दिसतो. अगदी अमेरिकेतही स्त्रिया रोज नवीन अडथळे तोडत असल्या तरी.
पूर्वीच्या ओबामा प्रशासनाने स्त्रियांना प्रत्यक्ष लढाऊ लष्करात सामील करून घेतलं असलं तरी हिलरी क्लिंटन यांना राष्ट्राध्यक्ष पदाची निवडणूक अजुनही जिंकता आलेली नाही. “अमेरिका अजूनही महिला राष्ट्राध्यक्षासाठी तयार झालेली नाही” असं अगदी उदारमतवादी पंडितही कित्येकदा म्हणताना मी ऐकलं आहे. काय हे? महिला नेत्यासाठी देशाला ‘तयार’ व्हावं लागतं?
स्त्रियांचं समाजात विशिष्ट स्थान आहे हा समज आजही दृढ आहे, आणि तरुण पिढी आजही काही प्रमाणात अनिच्छेने का होईना या समजामध्ये अडकलेली आहे. जुने विचार ठाण मांडून बसले असताना नव्यासाठी अवकाश तयार होणार नाही. माझ्या दृष्टीकोनातून भारतात ज्या पद्धतीने स्त्रीवादी चळवळ जोमाने पुढे जात आहे त्याच्या मुळातच गडबड आहे. तर अमेरिकेत एक राजकीय पक्ष स्त्रीवादाची पद्धतशीर वाट लावत आहे. समाजमाध्यम आणि भारतीय लोकसंस्कृतीत स्त्रीवादी चळवळीबद्दलचा संभ्रम स्पष्ट जाणवतो. एक सोडून दुसरा निर्णय घेणे म्हणजे स्त्रीवाद नव्हे तर पटेल तो कोणताही निर्णय घेण्याचं स्वातंत्र्य असणं म्हणजे स्त्रीवाद.
अमेरिकन असो वा भारतीय, माझी स्त्री म्हणून असलेली ओळख मला खूप प्रिय आणि मोलाची आहे. जर मला कोणत्याही स्त्रीला काही संदेश द्यायचाच असेल तर माझं एकच सांगणं असेल – ‘तू कोण आहेस, तू कशामुळे ‘तू’ आहेस? आणि तुझ्या अंतर्मनात काय प्रकाशमान आहे? ते ओळख! इतर कोणालाही तू कोण आणि काय आहेस हे ठरवण्याचा अधिकार देऊ नको!’